Maori tilida Yangi Zelandiya “uzun oq bulut mamlakati” degan ma’noni anglatadi. Ushbu nom uchun turli xil tushuntirishlar mavjud, bular an’anaviy maori ilmi bilan chuqur ildizga ega. Asosiy sabab qandaydir tarzda Yangi Zelandiyaning ufqi ko‘pincha uzun, oq bulutlar bilan qoplanishi deb taxmin qilinadi. “Daryo” Yangi Zelandiyaning kashf qilinish tarixi va buguni haqida hikoya qiladi — deb bu haqda «Daryo» nashri xabar beradi.
1642-yil 5–13-dekabrgacha bo‘lgan davrda ekspeditsiya Tasmaniya va Avstraliyani Yangi Zelandiyadan ajratib turadigan dengizni kesib o‘tdi. 13-dekabr kuni peshin vaqtida Tasman va uning hamrohlari Yangi Zelandiyaning quruqligini – Yangi Zelandiya janubiy orolining shimoli-g‘arbiy qismida, keyinchalik Kuk Keyp Feruell deb nomlangan burunni topdi. Ushbu burun bo‘ylab Tasman janubiy va shimoliy orollarni (zamonaviy Kuk bo‘g‘ozi) ajratib turadigan bo‘g‘ozga kirdi. Ushbu bo‘g‘ozning janubiy qirg‘og‘ida 18-dekabr kuni chuqur ko‘rfazda kemalar langar tashladi.
Foto: Google Photos
Kema kundaliklarida yozilishicha, aynan shu ko‘rfazda mahalliy Maori qabilasi bilan keskin to‘qnashuv yuzaga keldi. Avvaliga hammasi go‘yoki yaxshi edi. Sariq teri bilan naqshinkor odamlar o‘zini tinch tutdi (ularning hammasi tayoqchalar va nayzalar bilan qurollangan edi). Ular bilan suhbatlashishga uringan Tasmanda Yangi Gvineya tillarida yozilgan iboralar bor edi, ammo bu shevalar yangi zelandiyaliklar uchun gollandlar singari tushunarsiz edi.
Natijada, tushunmovchilik tufayli to‘satdan tinchlik buzildi. Maorilar mayda qayiqlarni qo‘lga oldi. Bu kemada olti dengizchi bor edi. Maorilar hujumidan so‘ng uchta dengizchi suzib qochishga ulgurdi, to‘rtta dengizchi halok bo‘ldi. Maorilar jasad qayiqni o‘zlari bilan olib ketdi. Tasman voqea sodir bo‘lgan ko‘rfazni Qotil ko‘rfazi deb nomladi.
Abel Tasman qisqacha tarjimayi holi
Abel Janson Tasman 1603-yilda Groningen shahri yaqinidagi Lutegast qishlog‘ida tug‘ilgan (aniq tug‘ilgan kuni noma’lum). Niderlandiyaning Ost Indiya kompaniyasiga qo‘shilishdan oldin u haqida deyarli ma’lumot yo‘q edi. Cherkov hujjatlarida 1631-yilda Tasman ikkinchi marta qashshoq va savodsiz oilaning qiziga uylangani qayd etilgan edi. Dengizchidan kemachilargacha Taxminan 30 yoshida Tasman Ost Indiya kompaniyasining kemalaridan birida dengizchi bo‘ldi. Uzoq sharqiy mamlakatlarning tovari savdosi bilan shug‘ullanadigan ushbu tashkilot Abelga yaxshigina karyera qilish imkoniyatini berdi.
1634-yilda allaqachon dengizchi kemachi (boshqacha qilib aytganda, savdo kemasida kapitan) bo‘ldi. Kompaniyaning boshqa xodimlari singari Tasman ham Yevropa bozorida eng qimmatbaho mahsulotlar bo‘lgan ziravorlar va yemaklarni tashishda xizmat qildi. U doimiy ravishda Yaxshi umid burnidan boshlanib, Gollandiyaga tegishli Yava shahrida tugagan dengiz yo‘li bilan Brover yo‘lida sayohat qildi. An’anaga ko‘ra janubiy kenglikning 40 dan 50 darajasiga qadar bo‘lgan dengiz kemalari tez-tez bo‘ronlar paytida kemalarni boshqarishi kerak edi (dengizchilar bu makonni shov-shuvli qirqinchi deb atagan). Muntazam bo‘ronlar kuchli shamol tufayli sodir bo‘lgan – aynan shu shamollar gollandiyaliklarning orqaga qaytishiga imkon bergan edi.
Birinchi marta Tasman 1633-yilda manzilga Brover yo‘lidan Gollandiyaning Texela orolidan Bataviyaga suzib bordi. Keyin u Malayning Seram oroliga bordi. Gollandiyalik dengizchilar mahalliy aholi bilan ziddiyatga tushdi, natijada, bir necha sayohatchining hamrohi o‘ldirildi. 1637-yilda Tasman Amsterdamga qaytib keldi va Ost Indiya kompaniyasi bilan o‘n yillik muddatga yangi shartnoma imzoladi. Xotinini o‘zi bilan olib ketib, nihoyat Batavia shahriga ko‘chib o‘tdi.
Abel Tasman
Foto: Google Photos
1638-yilda Tasman Hindistonga sayohat qildi. Bir yil o‘tgach, u Shimoliy Tinch okeaniga qaratilgan tadqiqot ekspeditsiyasida ishtirok etdi. Tasman Formosa (zamonaviy Tayvan, gollandiyaliklar bir muncha vaqtgacha bir nechta qal’alarga egalik qilgan) va shuningdek, sun’iy orolda qurilgan Yaponiyaning savdo portiga tashrif buyurdi. Bataviyadan suzib chiqib, u Filippin orollaridan o‘tdi va kapitan Matis Kvast bilan birgalikda Bonin orolini topdi, u shu paytgacha faqat afsonaviy va noma’lum orol edi.
Tasmanning sayohati Niderlandiyaning sharqiy Hindiston gubernatori Entoni van Diemen tomonidan tashkillashtirildi. Afsonaga ko‘ra, u Abelni sevib qolgan qizidan iloji boricha uzoqroq bo‘lishi uchun u bu vazifani ishonib topshirgan edi. Safarning yakuniy nuqtasi yana Yaponiya edi va undan keyin Tasman Bataviyaga qaytib keldi. Tasmaniya va Yangi Zelandiya kashfiyoti uchun Van Diemen ekspeditsiya natijalaridan juda mamnun edi.
Tez orada Abel Tasman yangi safarga chiqdi. Bu safar u an’anaviy savdo yo‘llaridan chiqib, Nyu-Gvineyaga ulanganini aniqlash uchun Nyu-Golland (Avstraliya) tomon yo‘l olishi kerak edi. 1642-yil 14-avgustda Abel Tasman yana Bataviyadan suzib ketdi. Uning rahbarligida ikkita kema bor edi. Uch hafta o‘tgach, ekspeditsiya Maskarene orollariga yetib bordi. U yo‘l olgan “janubiy qit’a” o‘sha paytda eng ajoyib mish-mishlar va qarama-qarshi ma’lumotlarning manbayi bo‘lgan. 1642-yilning 24-noyabrda Abel Tasman eng muhim kashfiyotini qildi. Uning kemalari tezlikda Vandimenovaya Land deb nomlangan katta orolga yaqinlashdi (ekspeditsiyani homiylik qilgan Niderlandiya sharqiy Hindiston gubernatori nomi bilan).
Bugungi kunda u Tasmaniya nomi bilan mashhur. Ushbu nom orolga 1856-yilda berildi. Orolning sharqiy qirg‘og‘iga tushgan gollandlar Vandimenning yerlarida odamlar yashaganini angladi. Maxluqlar o‘rmonda yashashi mumkinligidan qo‘rqqan dengizchilar, o‘rmonlarga ichkariroq kirishdan bosh tortdi. Keyin Abel Tasman dengizga qaytib, sharqqa qarab ketdi. 13-dekabr kuni yana bir noma’lum orolning konturlari paydo bo‘ldi. Navigator uni Shtayn va Le Mer tomonidan Gorn burnining yaqinida kashf etilgan yerning bir qismi deb xato qildi. Aslida, bu Yangi Zelandiyaning ikkita eng katta orollaridan biri – Janubiy orol edi .
Tasman kundaligi
Uning safari Avstraliya va Okeaniya suvlariga birinchi yirik ekspeditsiyalar bo‘ldi. Ularning natijalari gollandiyalik qo‘mondonni o‘sha paytdagi geografik xaritalarni sezilarli darajada boyitgan XVII asrning eng buyuk sayohatchilari qatoriga qo‘shdi. Tasman kundaligining nihoyatda qimmatli qo‘lyozmasi Gaaga davlat arxivida saqlanadi. Gollandiya va Angliya arxivlari uning qisqartirilgan ikki nusxasi bilan faxrlanadi. Ilm-fan uchun alohida qiziqish uyg‘otadigan jurnallarning asl nusxalari hali topilmadi.
Foto: Google Photos
Kundalikning to‘liq matni birinchi marta 1860-yilda gollandiyalik Yakob Shvarts tomonidan nashr etildi. Kundalik Tasmanning o‘zi tomonidan chizilgan ajoyib rasmlari bilan to‘ldirilgan bo‘lib, u uning rassom sifatida g‘ayrioddiy iste’dodga ega ekanini bilish mumkin.
Yangi Zelandiya haqida qisqacha
Mamlakat iqtisodiyotining asosini qishloq xo‘jaligi tashkil etadi, ammo yaqinda qayta ishlash va oziq-ovqat sanoati, turizm va kino sanoati muhim ahamiyat kasb eta boshladi. Ikki oroldan tashkil topgan Yangi Zelandiya muvaffaqiyatli Avstraliya, AQSh va Yaponiya bilan savdo aloqalarini olib bormoqda. 2008 yil aprel oyida mamlakat rivojlangan mamlakatlar orasida birinchi bo‘lib Xitoy bilan erkin savdo shartnomasini tuzdi.
Yangi Zelandiyaning tabiiy landshafti juda xilma-xil va go‘zalligi bilan hayratlanarli bo‘lib, bu juda ko‘p sayyohlarni jalb qiladi. Geografik izolyatsiyasi tufayli mamlakat flora va faunasining o‘ziga xosligi bilan haqli ravishda faxrlanadi. 1840-yilda Buyuk Britaniya hukumati va Maori rahbarlari o‘rtasida tuzilgan Vaitangi shartnomasiga binoan Yangi Zelandiya Angliya tasarrufiga o‘tdi. Maorilar yevropaliklar kelishidan oldin egalik qilgan barcha yerlarga egalik qilish huquqini oldi.
Biroq ko‘plab yevropalik ko‘chmanchilar ko‘pincha shartnoma qoidalarini e’tiborsiz qoldirdi, bu esa hududlarni bo‘linishi bo‘yicha tortishuvlarga olib keldi va “Yangi Zelandiya quruqlik urushlari”ni qo‘zg‘atdi, shimoliy orolda Maori va mustamlakachi kuchlar o‘rtasidagi qator qurolli to‘qnashuvlar yuzaga kelgan edi. Mamlakatda yer masalasi bugungi kungacha tortishuvlarga sabab bo‘lmoqda.
1984-yildan beri Yangi Zelandiya hukumatlari bir qator uzoq muddatli iqtisodiy islohotlarni amalga oshirdi, bu ish haqi, narxlar va foiz stavkalari ustidan to‘g‘ridan-to‘g‘ri nazoratni olib tashladi va qishloq xo‘jaligini rivojlantirish uchun subsidiyalarni joriy qildi. Bunday islohotlar asosan mamlakatning xalqaro maydondagi samaradorligi va raqobatbardoshligini oshirishga qaratildi.
Foto: Google Photos
Bundan tashqari, 1999-yilda Yangi Zelandiya qo‘shinlari Sharqiy Timordagi vaziyatni hal qilishda ishtirok etdi va 2003-yilda qabilalararo ziddiyat kuchayib, qurolli to‘qnashuvlarga qadar bo‘lgan Solomon orollarida tartibni tiklashga o‘z hissalarini qo‘shdi. 1985-yilda Yangi Zelandiya dunyoda birinchi bo‘lib o‘z yadrosizlik maqomini e’lon qildi va mamlakatga yadro quroli va atom elektr stansiyalari bo‘lgan har qanday kemalarning kirishini taqiqlab qo‘ydi va bu AQShda o‘ta norozilikni keltirib chiqardi.
Yangi Zelandiya elektr energiyasiga bo‘lgan deyarli barcha ehtiyojlarini gidroenergetikadan qondiradi. Energiyaning bir qismi mamlakatning qayta tiklanadigan energiya manbalaridan olinadi.
Aholining migratsiyasiga kelsak, bugungi kunda tashrif buyuruvchilarning aksariyati Buyuk Britaniya va Avstraliyadan emas, balki Osiyo-Tinch okeani mintaqasidagi qo‘shni orol-davlatlardan keladi. Rasmiy prognozlarga ko‘ra, Osiyo aholisining mamlakatdagi ulushi 2021-yilga kelib 13 foizni tashkil etadi.
Yangi Zelandiyada ko‘plab ajoyib filmlar yaratilgani hech kimga sir emas. Mamlakat “Uzuklar hukmdori”, “Xobbit”, “King Kong”, “Oxirgi samuraylar” trilogiyasi va boshqa ko‘plab kinematikalar uchun platformaga aylandi. Hozirgi kunda juda ko‘p Gollivud kinolari Yangi Zelandiyada suratga olinmoqda.
Abdulazizxon Akramjonov tayyorladi.
